ผักเป็ดน้ำ ประโยชน์ดีๆ สรรพคุณเด่นๆ และข้อมูลงานวิจัย
ผักเป็ดน้ำ งานวิจัยและสรรพคุณ 26 ข้อ
ชื่อสมุนไพร ผักเป็ดน้ำ
ชื่ออื่นๆ/ชื่อท้องถิ่น ผักเป็ด, หญ้าผักเป็ด (ทั่วไป), คงซินเจี้ยน, คงซินเหลี่ยนจือเฉ่า, คงซิมเกี่ยง (จีน), มาลาเนชา (อินเดีย)
ชื่อวิทยาศาสตร์ Alternanthera philoxerides (Mart.) Griseb.
ชื่อสามัญ Alligator weed
วงศ์ AMARANTHACEAE
ถิ่นกำเนิดผักเป็ดน้ำ
ผักเป็ดน้ำ จัดเป็นพืชในวงศ์บานไม่รู้โรย (AMARANTHACEAE) ที่มีถิ่นกำเนิดดั้งเดิมบริเวณเขตอบอุ่นและเขตร้อนของทวีปอเมริกาใต้ ในบริเวณแม่น้ำปารานาที่ไหลผ่าน อาร์เจนตินา, บราซิล, ปารากวัย และอุรุกวัย ต่อมาจึงได้แพร่กระจายไปยังประเทศต่างๆ ในเขตอบอุ่นและเขตร้อนทั่วโลก สำหรับในประเทศไทยสามารถพบผักเป็ดน้ำ ได้ทั่วทุกภาคของประเทศบริเวณตามแอ่งน้ำต่างๆ หรือ ตามชายฝั่งแม่น้ำลำคลองที่มีน้ำไหลตลอดปี ซึ่งในปัจจุบันผักเป็ดน้ำได้ถูกจัดเป็นวัชพืชต่างถิ่นรุกราน ที่สำคัญของเกษตรกรอีกด้วย
ประโยชน์และสรรพคุณผักเป็ดน้ำ
- ใช้ขับปัสสาวะ
- แก้ไข้ดับพิษร้อน ถอนพิษไข้
- แก้ไข้หัด
- แก้โรคสมองอักเสบ
- แก้วัณโรค
- แก้ไอเป็นเลือด
- แก้อาเจียนเป็นเลือด
- แก้อีสุก อีใส
- แก้หนองใน
- แก้ไข้เลือดออกในระยะแรก
- แก้งูสวัด
- แก้งูกัด
- แก้ผื่นคันมีน้ำเหลือง
- รักษาแผลมีน้ำเหลือง
- รักษาฝีแผลเนื้อร้าย
- รักษาหัด
- แก้ไข้หวัดใหญ่
- แก้ไข้เลือดออก
- รักษาโรคโลหิตจาง
- รักษาอาการท้องร่วงและบิด
- รักษาอาการจากโรคเลือดบางชนิด
- ใช้แก้ไข้
- รักษาภาวะซึมเศร้าหลังคลอด
- ช่วยกระตุ้นการหลั่งน้ำนม
- ใช้สมานแผล
- ช่วยขับชื้นในร่างกาย
มีการนำยอดอ่อนของผักเป็ดน้ำ มาใช้เป็นอาหาร เช่น การนำมาลวกรับประทานกับน้ำพริก หรือ นำไปชุบแป้งทอดกับไข่ รวมถึงยังมีการนำมาใช้เป็นอาหารสัตว์ประเภทเคี้ยวเอื้องต่างๆ อีกด้วย
รูปแบบและขนาดวิธีใช้
- ใช้เป็นยาแก้ไข้ ดับพิษร้อน ถอนพิษไข้ แก้ไข้หวัด แก้หัด ทำให้เลือดเย็น ขับปัสสาวะ ขับชื้นในร่างกาย แก้หนองใน โดยนำต้นผักเป็ดน้ำสด 40-75 กรัม นำมาต้มกับน้ำดื่ม
- ใช้รักษาวัณโรค ไอเป็นเลือด อาเจียนเป็นเลือด โดยนำต้นผักเป็ดน้ำสด 120 กรัม ผสมกับน้ำตาลกรวด 15 กรัม ต้มกับน้ำดื่ม หรือ ใช้ต้นผักเป็ดน้ำสด 75-100 กรัม มาต้มกับน้ำดื่มก็ได้
- ใช้แก้อีสุก อีใส โดยการนำต้นผักเป็ดน้ำ มาต้มกับน้ำดื่ม แล้วใช้ต้นผักเป็ดน้ำสดตำให้แหลก ใช้พอก หรือ ทาบริเวณที่เป็น
- ใช้รักษาแผลมีน้ำเหลือง หรือ เป็นผดผื่นคัน โดยใช้ต้นผักเป็ดน้ำสดตำให้ละเอียดแล้วนำมาผสมกับน้ำซาวข้าว คั้นเอาแต่น้ำใช้ทาบริเวณที่เป็น หากใช้รักษาฝี ให้นำต้นผักเป็ดน้ำสด นำมาตำผสมกับน้ำผึ้งทาบริเวณที่เป็น
- ใช้แก้งูสวัด รักษาโรคผิวหนังผดผื่น ฝีหนอง โดยนำต้นผักเป็ดน้ำ สดมาตำพอกบริเวณที่เป็น
- ใช้แก้พิษงู ให้นำต้นผักเป็ดน้ำสด 150-250 กรัม มาตำคั้นเอาแต่น้ำรับประทาน ส่วนกากที่เหลือนำมาพอกบริเวณที่ถูกงูกัด
- ส่วนในประเทศจีน ใช้ผักเป็ดน้ำเป็นยาแผนโบราณสำหรับโรค เช่น หัด ไข้หวัดใหญ่ และไข้เลือดออก
- ในอินเดียใช้รักษาโรคโลหิตจาง รักษาอาการท้องร่วงและบิด
- ในบังกลาเทศ ยังมีการใช้รักษาอาการจากโรคเลือดบางชนิด ใช้แก้ไข้ ภาวะซึมเศร้าหลังคลอด กระตุ้นการหลั่งน้ำนม และใช้สมานแผลอีกด้วย
ลักษณะทั่วไปของผักเป็ดน้ำ
ผักเป็นน้ำ จัดเป็นพันธุ์ไม้น้ำ หรือ พันธุ์ไม้ล้มลุกมีอายุยาว 1 ปี ลำต้นมักเลื้อยทอดไปตามผิวน้ำ หรือ พื้นดินแตกกิ่งก้านสาขามาก โดยลำต้นจะมีความสูงประมาณ 1 เมตร ลำต้นมีลักษณะกลวงแบ่งเป็นข้อๆ และจะมีรากติดตามข้อ เมื่อข้อลำต้นทอดไปกับดินรากจะแทงลงดินเพื่อแตกกิ่งก้านต่อไป
ใบผักเป็นน้ำ เป็นใบเดี่ยวออกเรียงตรงข้ามบริเวณข้อลำต้นเป็นคู่ๆ ใบมีลักษณะเป็นรูปรียาว หรือ รูปไข่กลมรีมีขนาดกว้าง 1-1.8 เซนติเมตร ยาว 3-5 เซนติเมตร โคนใบและปลายใบแหลม ขอบใบเรียบผิวใบบาง มีสีเขียวเส้นกลางใบนูนและมีขนขึ้นปกคลุมอยู่ทั่วไปตามขอบใบทั้งสองด้าน ก้านใบสั้น
ดอกผักเป็นน้ำ ออกเป็นดอกเดี่ยว หรือ ออกเป็นกระจุกบริเวณส่วนยอดของลำต้น หรือ ตามง่ามใบ ดอกผักเป็นน้ำ มีลักษณะกลมคล้ายถ้วย มีกลีบดอกสีขาวรูปสามเหลี่ยมเรียงซ้อนกันจำนวนมาก ตรงกลางดอกมีเกสรเพศผู้ 5 ก้าน และเกสรเพศเมีย 1 ก้าน ส่วนก้านช่อดอกยาว 1-4 เซนติเมตร
ผลผักเป็นน้ำ เป็นผลแห้งมีลักษณะแบนกลมรี ขอบหนาและเป็นหนามเล็กน้อย ภายในผลจะมีเมล็ด 1 เมล็ด
การขยายพันธุ์ผักเป็ดน้ำ
ผักเป็ดน้ำสามารถขยายพันธุ์ได้โดยการใช้เมล็ดและการแยกต้นปลูก แต่เนื่องจากผักเป็ดน้ำเป็นพืชน้ำที่ขยายพันธุ์ได้รวดเร็วจนกลายเป็นวัชพืช โดยถูกจัดให้เป็นวัชพืชต่างถิ่นรุกราน (invasive alien species) ที่สร้างความเสียหายแก่ระบบนิเวศธรรมชาติและยังเป็น 1 ใน 100 ชนิด พืชต่างถิ่นรุกรานตามคู่มือ Global Invasive Species Database (GISD) ดังนั้นจึงไม่พบการนำผักเป็ดน้ำ มาปลูก ส่วนการขยายพันธุ์ของผักเป็ดน้ำนั้นจะเป็นการขยายพันธุ์ตามธรรมชาติโดยการอาศัยเมล็ดและการทอดเลื้อยไปแตกกิ่งก้านใหม่เป็นหลัก
องค์ประกอบทางเคมี
มีรายงานผลการศึกษาวิจัยองค์ประกอบทางเคมีจากส่วนเหนือดินของผักเป็ดน้ำ ระบุว่าพบสารออกฤทธิ์ที่สำคัญหลายชนิดอาทิเช่น สารกลุ่มอัลคาลอยด์ ได้แก่ phaeophytin A, β-Carboline, N-cis-Feruloyl-tyramine สารกลุ่มแอนทราควิโนนได้แก่ rubiadin, 2-hydroxy-3-methyl anthraquinone สารกลุ่มฟลาโวนอยด์ได้แก่ luteolin, demethyl torsion flavone D, Chrysoeriol-7-O-rhamnoside สารกลุ่มซาโปนินได้แก่ Pheloxeroideside A, B, C สารกลุ่มสเตียรอยด์ได้แก่ β-sitosterol, α-spinasterol และสารกลุ่มเทอร์พีนอยด์ได้แก่ ursolic acid, phytol, cycloelane และ oleanolic acid เป็นต้น
การศึกษาวิจัยทางเภสัชวิทยาของผักเป็ดน้ำ
มีรายงานผลการศึกษาวิจัยทางเภสัชวิทยาของสารสกัดผักเป็นน้ำ จากส่วนต่างๆ ของผักเป็ดน้ำ ระบุว่ามีฤทธิ์ทางเภสัชวิทยาหลากหลายประการดังนี้
ฤทธิ์ต้านเชื้อแบคทีเรีย มีรายงานผลการศึกษาวิจัยฤทธิ์ต้านเชื้อแบคทีเรียของสารสกัดเมทานอลจากใบต่อเชื้อ E.coli สายพันธุ์อื่น และ Micrococcus luteus พบว่ามีฤทธิ์ยับยั้งแบคทีเรียทั้งสองสายพันธุ์โดยที่ความเข้มข้น 60 µg/mL มีโซนยับยั้งที่ 52.14 และ 34.0 มม. และมีค่า MIC ที่ 11.23 และ 16.23 µg/mL ตามลำดับ
ฤทธิ์ลดน้ำตาลในเลือด มีรายงานผลการศึกษาวิจัยฤทธิ์ลดน้ำตาลในเลือดของสารสกัดเมทานอลจากผักเป็ดน้ำ เพื่อฤทธิ์ลดน้ำตาลในเลือดผ่านการทดสอบความทนต่อกลูโคสในช่องปากในหนูที่ได้รับกลูโคสพบว่าในขนาดยา 400 มก./กก. ระดับกลูโคสในซีรั่มลดลง 65.6% โดยผลการลดน้ำตาลในเลือดโดยรวมขึ้นอยู่กับขนาดยา ซึ่งระดับกลูโคสในซีรั่มที่ยับยั้งได้ที่ 50, 100, 200 และ 400 มก./กก.(น้ำหนักตัว) จะอยู่ที่ 36.3, 58.6, 65.0 และ 65.6% ตามลำดับ เมื่อเทียบกับยาลดน้ำตาลในเลือดที่รู้จักกันดีอย่างกลิเบนตลาไมด์ในขนาดยา 10 มก./กก(น้ำหนักตัว) ซึ่งมีฤทธิ์ยับยั้งได้ 42.7%
ฤทธิ์ต้านทานความเจ็บปวด มีรายงานการศึกษาวิจัยฤทธิ์ต้านทานความเจ็บปวดของสารสกัดเมทานอลจากทุกส่วนของผักเป็ดน้ำ โดยสังเกตจากการลดการหดตัว ของอาการปวดท้องที่เกิดจากกรดอะซิติกในหนูเผือกสวิสพบว่า เมื่อใช้ขนาดยา 400 มก.(น้ำหนักตัว) การหดตัวลดลง 44.8% โดยผลดังกล่าวขึ้นอยู่กับขนาดยาและเมื่อใช้ขนาดยาอื่นๆ ที่ 50, 100 และ 3200 มก.(น้ำหนักตัว) จำนวนการหดตัวลดลง 31.0, 32.7 และ 37.9% ตามลำดับ เมื่อเทียบกับยาแอสไพรินในขนาดยา 200 และ 400 มก.(น้ำหนักตัว) ที่ลดจำนวนการหดตัวลง 37.9 และ 67.2%
ฤทธิ์ปรับภูมิคุ้มกัน มีรายงานผลการศึกษาวิจัยฤทธิ์ปรับภูมิคุ้มกันของสารสกัดเมทานอลจากส่วนเหนือดินของผักเป็ดน้ำ โดยใช้การทดสอบการแพร่กระจายของเซลล์ม้าน พบว่าสารสกัดไม่แสดงความเป็นพิษต่อเซลล์โฮสต์และมีความเข้มข้น 200 µg/mL สามารถยับยั้งการแพร่กระจายของเซลล์ม้ามอย่างมีนัยสำคัญ
การศึกษาวิจัยทางพิษวิทยาของผักเป็ดน้ำ
มีรายงานผลการศึกษาวิจัยทางพิษวิทยาของผักเป็ดน้ำ ระบุว่ามีความเป็นพิษน้อยมาก โดยได้มีการนำสารสกัดน้ำของส่วนเหนือดินของผักเป็ดน้ำ มาทดสอบกับหนูซึ่งได้ฉีดเข้าทางเส้นเลือดในขนาดที่เกินกว่า 455.4 กรัมต่อน้ำหนักตัวของหนู (กิโลกรัม) จะทำให้หนูทดลองจำนวนครึ่งหนึ่งตาย
ข้อแนะนำและข้อควรระวัง
ห้ามนำผักเป็ดน้ำที่เจริญเติบโตในแหล่งน้ำที่เป็นพิษมาใช้รับประทาน หรือ ใช้ทำยาสมุนไพร เพราะพืชชนิดนี้สามารถสะสมไอคอนของโลหะหนักจากสารพิษทางน้ำได้ดี ซึ่งอาจทำให้อันตรายต่อชีวิตได้ สำหรับการใช้ผักเป็ดน้ำ เป็นสมุนไพรสำหรับบำบัดรักษาโรคต่างๆ นั้นควรระมัดระวังในการใช้เช่นเดียวกันกับการใช้สมุนไพรชนิดอื่นๆ โดยควรใช้ในขนาดและปริมาณที่เหมาะสมที่ได้ระบุไว้ในตำรับตำรายาต่างๆ ไม่ควรใช้ในขนาดและปริมาณที่มากจนเกินไป หรือ ใช้ต่อเนื่องกันเป็นระยะเวลานานจนเกินไป เพราะอาจส่งผลกระทบต่อสุขภาพในระยะยาวได้
เอกสารอ้างอิง ผักเป็ดน้ำ
- ดร.วิทย์ เที่ยงบูรณธรรม, ผักเป็ดน้ำ. หนังสือพจนานุกรมสมุนไพรไทย, ฉบับพิมพ์ครั้งที่ 5. หน้า 504-506.
- วุฒิ วุฒิธรรมเวช. สารานุกรมสมุนไพร รวมหลักเภสัชกรรมไทย.
- วิทยา บุญวรพัฒน์, ผักเป็ดน้ำ, หนังสือสารานุกรมสมุนไพรไทย-จีน ที่ใช้บ่อยในประเทศไทย. หน้า 354.
- คำอธิบาย ตำราพระโอสถพระนารายณ์. ฉบับเฉลิมพระเกียรติ 72 พรรษามหาราชา. 5 ธันวาคม พุทธศักราช. 2542.
- Khatun, M.; Hassan, M.A.; Islam, S.N.; Rahman, M.O. Taxonomy of the leafy vegetables in Bangladesh. Bangladesh J. Plant Taxon. 2013, 20, 95-123.
- Khamphukdee, C.; Monthakantirat, O.; Chulikhit, Y.; Buttachon, S.; Lee, M.; Silva, A.M.S.; Sekeroglu, N.; Kijioa, A. Chemical constituents and antidepressant-like effects in ovariectomized mice of the ethanol extract of Alternanthera philoxeroides. Molecules 2018, 23, 2202.
- Khatun, F.; Zaman, F.; Mossiab, T.; Mostafa, F.; Zaman, M.; Rehana, F.; Nasrin, D.; Jamal, F.; Nahar, N.; Rahmatullah, M. Evaluation of antinociceptive and antihyperglycemic activities in methanol extracts of whole plants of Alternanthera philoxeroides (Mart.) Griseb. (Amaranthaceae) in mice. Pak. J. Pharm. Sci. 2012, 25, 583-587
- Zhou, B.-N.; Gabor, B.; Cordell, G.A. Alternanthin, a glycosylated flavonoid from Alternanthera philoxeroides. Phytochemistry 1988, 27, 3633-3636.
- Rattanathongkom, A.; Sripanidkulchai, B.O.; Kanchanapoom, T. Immunomodulatory activity of chikusetsusaponin Iva from Alternanthera philoxeroides. Isan J. Pharm. Sci. 2008, 4, 113-120.
- Bhattacharjee, A.; Ghosh, T.; Sil, R.; Datta, A. Isolation and characterisation of methanol-soluble fraction of Alternanthera philoxeroides (Mart.) evaluation of their antioxidant, α-glucosidase inhibitory and antimicrobial activity in vitro systems. Nat. Prod. Res. 2014, 28, 2199-2202.
